Nowy intelektualny prąd zwany humanizmem narodził się u schyłku średniowiecza w Italii i stopniowo rozprzestrzeniał się w Europie, zmieniając gusta literackie i artystyczne książęcych i monarszych dworów, formując grupy intelektualistów rozsmakowanych w starożytnej łacinie i harmonijnych formach spod znaku Leona Battisty Albertiego. W szesnastowiecznej Rzeczypospolitej także doceniono powab nowej stylistyki: zanim jednak humanizm stał się kierunkiem dominującym w kręgu króla i arystokracji, zainteresowali się nim posiadający międzynarodowe kontakty biskupi. Znalazł się wśród nich Erazm Ciołek, od 1504 roku biskup płocki, związany z dworem Aleksandra Jagiellończyka, a później Zygmunta Starego.
Ciołek był nie tylko błyskotliwym i skutecznym politykiem, lecz także mecenasem. Znajdujący się w zbiorach Biblioteki Narodowej mszał powstał właśnie na jego zamówienie. Taki typ księgi liturgicznej jest swoistym przewodnikiem do odprawiania Mszy: zawiera stałe i zmienne jej elementy składowe, te zaś uporządkowane są według przebiegu roku liturgicznego. Kodeks przygotowany dla Ciołka dostosowany został do krakowskiej redakcji mszałów.
Dzieło to miało przynajmniej trzech iluminatorów. Niektórzy badacze przypuszczają, że był wśród nich również Stanisław Samostrzelnik, jeden z najwybitniejszych małopolskich malarzy książkowych. Mszał Erazma Ciołka powstawał w latach 1514–1518 i dobrze oddaje zachodzące wówczas zmiany w kulturze artystycznej: krój pisma jest jeszcze tradycyjny, gotycki, ale otaczające tekst zdobienia na marginesach (a także ozdobne inicjały) zaczynają zdradzać nowomodne, renesansowe cechy. Bordiury nie są już fantazyjnie wijącymi się i nieokiełznanymi roślinnymi wiciami, ale zostają uporządkowane i wciśnięte w ramki, szczelnie okalające tekst. Coraz więcej tu także samodzielnych miniatur o religijnym charakterze, również obramionych, zdobiących kolumny tekstu niczym autonomiczne malarskie przedstawienia, których wizualnych pierwowzorów upatruje się w, opublikowanym w 1511 roku, cyklu drzeworytów Albrechta Dürera.
Wykład towarzyszący pokazowi
- dr Magdalena Łanuszka, Rękopis na przełomie gotyku i renesansu, czyli o niezwykłym Mszale z fundacji biskupa Erazma Ciołka
Pokaz odbył się 22 października 2016 roku